عبادت در نهج البلاغه

عبادت از دیدگاه نهج البلاغه

درآمد

خداوند انسان را از بین تمام موجودات انتخاب فرموده وبه او کرامت عطا کرده است: )وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِى ءَآدَمَ( اسراء/70. این کرامت، همان کرامت عقل است که انسان را از سایر موجودات متمایز نموده است. این انسان که خداوند در باره او فرمود: )وَنَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی( حجر/29 ، توانست منزلت ومقام والایی کسب کند وبه مقام خلیفة الله در زمین:)إِنى جَاعِلٌ فى الأَرْضِ خَلِیفَةً( بقره/30، برسد. پس انسان به فرموده امام علی (ع): "وَ اِعْلَمُوا عِبَادَ اَللَّهِ أَنَّهُ لَمْ یَخْلُقْکُمْ عَبَثاً وَ لَمْ یُرْسِلْکُمْ هَمَلاً "نهج البلاغه/خطبه193(بدانید که خداوندتان بیهوده نیافریده و چون اشتران بى ساربان رها ننموده)، عبث وبیهوده خلق نشده است.

معنی خلیفه در لغت یعنی شخصی که جای دیگری قرار گیرد بطوری که تمام احکام وتدابیر وآثار وتکالیف مستخلف را دارا باشد وبه صفات مستخلف متصف باشد. حال این انسان که مرکب از قوای غضبیه وشهویه است نمی تواند متصف به تمام صفات خداوند باشد مگر از در رحمت خداوند به اوست. خداوند خود در قرآن کریم میزان این کرامت را مشخص نموده ومی فرماید: )وَعَلَّمَ آدَمَ الأَسْمَاءَ کُلَّهَ( بقره/31. در این آیه اسماء محلی به الف ولام جمع است ومؤکد به "کلها" است، پس می توان گفت که خداوند قدرت بسیار زیادی برای دریافت تمامی علوم در وجود انسانها قرار داد وزمینه را برای حمل امانت الهی در انسانها ایجاد نمود:) إِنَّا عَرَضنَا الأَمَانَةَ عَلى السمَوَتِ وَ الأَرْضِ وَ الْجِبَالِ فَأَبَینَ أَن یحْمِلْنهَا وَ أَشفَقْنَ مِنهَا وَ حَمَلَهَا الانسنُ إِنَّهُ کانَ ظلُوماً جَهُولاً( احزاب/72.

انواع عبودیت

مفهوم عبودیت را از آیه: )إِن کُلّ ُ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ إِلاَّ اتِی الرَّحْمَنِ عَبْداً( مریم/93، می توان دریافت وبر اساس آن عبودیت را به دو دسته تقسیم نمود:

الف: عبودیت جبری

این نوع عبودیت همان است که تمام موجودات از جمله گیاه وحیوان وجماد وانسان وفرشته ها وغیره با رفتار وسیر طبیعی خود انجام می دهند . قرار گرفتن تمامی این موجودات در چهارچوب چرخه هستی وحرکت به سمت هدفی که خالق آنها برایشان در نظر گرفته است نشان از خشوع وخضوع آنها در برابرپروردگارشان است. در این ایه خداوند تمام انسانها چه خوب وچه بد را بنده خطاب می فرماید. این نوع همان عبودیت تکوینی وجبری است که هیچ نقشی برای اراده در آن نیست.

ب: عبودیت اختیاری

این نوع عبادت مخصوص انسان است. بعد از اینکه انسان به مقام خلیفة اللهی  در زمین رسید، شریعت ها وادیان نازل شد، واو با داشتن اراده واختیار راه خود را انتخاب نمود. چون انسان در این انتخاب آزاد بود واجباری برای او در کار نبوده است لذا عمل به تکالیف وواجباتی که شریعتهای آسمانی برای او معین کرده است اختیاری  بوده واو به عبودیت اختیاری پرداخته است. وچون این انسان راه خود را آزادانه انتخاب کرده پس مسؤول تمامی اعمال خود بوده وخداوند در روز قیامت از او بخاطر اعمالش باز خواست خواهد کرد:) وَقِفُوهُمْ إِنَّهُم مَّسْئُولُونَ ( صافات/24( آنها را از حرکت باز دارید که مسؤول اعمال خویش هستند).

تعریف عبادت

انتظام ذات در خط اراده خداوندی وتطابق اراده انسان با اراده خداوندی است.

مفهوم عبادت

با توجه به تعریف عبادت واینکه هدف خلقت انسان رسیدن به کمال انسانی است، لذا لازم می آید که انسان در زندگی خود یک موجود معین را به عنوان معبود وهدف قرار دهد وبه سمت آن هدف حرکت کند. در این مسیر عامل محرک وتشویق کننده انسان برای انجام تکالیف وقرار گرفتن در راه درست همان معبود خواهد بود. انسان دارای عقل وکرامت معبودی را انتخاب می کند که از همه کاملتر وسزاوار عبودیت است، وباتوجه به ویژگیهای انسان کریم که امام علی (ع) در نهج البلاغه می فرماید:)مَنْ کَرُمَتْ عَلَیْهِ نَفْسُهُ هَانَتْ عَلَیْهِ شَهَوَاتُهُ(نهج البلاغه/حکمت449 (هر که به کرامت نفس خود آگاه شود، شهوات در دیده اش حقیر آیند)، این انسان می تواند خواسته ها واحساسات خود را کنترل نموده در راه درست قدم بگذارد.

مراتب عبادت

درست است که تکالیفی که خداوند بر انسانها واجب نموده کمتر از توانائیهای اوست:" وَ اِعْلَمُوا أَنَّ مَا کُلِّفْتُمْ یَسِیرٌ وَ أَنَّ ثَوَابَهُ کَثِیرٌ"نهج البلاغه/نامه51 (بدانید، که آنچه به انجام دادنش مکلف شده اید، اندک است و پاداش آن بسیار)، ولی خداوند چون:)کَتَب عَلى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ ( انعام/12 (خداوند رحمت را برای خود مقرر فرموده است)، واو رحمن ورحیم است پس برای هر عملی که انسان انجام می دهد اجر وثوابی قرار داده است، وبه این ترتیب برای انسان حقی برای انسانها در مقابل خداوند ایجاد شده است که نمی توان گفت که حق مطلق است بلکه حقی است که خداوند از در رحمت خود باری انسان مقرر نموده است. پس خداوند به تمام اعمال انسان از کوچگ وبزرگ آگاهی داشته وبرای انها پاداشی معین نموده است. ولی این اعمال انسانها مراتبی دارد، امام علی (ع) در نهج البلاغه می فرماید:"  إِنَّ قَوْما عَبَدُوا اللَّهَ رَغْبَةً فَتِلْکَ عِبَادَةُ التُّجَّارِ، وَ إِنَّ قَوْما عَبَدُوا اللَّهَ رَهْبَةً فَتِلْکَ عِبَادَةُ الْعَبِیدِ، وَ إِنَّ قَوْما عَبَدُوا اللَّهَ شُکْرا فَتِلْکَ عِبَادَةُ الْاءَحْرَارِ" نهج البلاغه/حکمت229 (گروهى ، خدا را به شوق بهشت مى پرستند، این عبادت بازرگانان است و گروهى خدا را از ترس عذاب او مى پرستند، این عبادت بردگان است و گروهى خدا را براى سپاس او مى پرستند، این عبادت آزادگان است).

دو گروه اول افرادی هستند که با خداوند معامله می کنند که این نوع عبادت پسندیده نیست ولی گروه سوم که خداوند را از در شکر عبادت میکنند به مقام رضای الهی می رسند ومصداق آیه:) یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِی إِلَى رَبِّکِ رَاضِیَةً مَرْضِیَّةً ( فجر/27-28، قرار می گیرند عبادت آنها برترین عبادت است چون اخلاص در عمل دارند وخداوند را سزاوار عبادت می دانند.

امام علی (ع) می فرماید:" ماعبدتک خوفا من نارک ولا طمعا فی جنتک ولکن وجدتک اهلا للعبادة فعبدتک"( خداوندا تو را بخاطر ترس از آتشت یا طمع در بدست آوردن بهشتت عبادتت نکردم بلکه تو را سزاوار عبادت یافتم لذا عبادتت نمودم ). عبادت شکر از انجایی ناشی می شود که انسان فیض دائمی الهی را می داند ودرک می کند که رحمت خداوند چنانجه برای یک لحظه از انسان وموجودات دیگر قطع شود آنها همگی به فنا محکوم می شوند. در این نوع عبادت انسان درک می کند که هر انچه که خداوند مقدر ومقرر فرموده است از در حکمت ومصلحت است وانسان باید مطیع محض او باشد، که در این صورت مصداق حدیث قدسی شریف:" عبدی اطعنی حتی اجعلک مثلی أقول للشیء کن فیکون وتقول للشیء کن فیکون" ( ای بنده من! مرا اطاعت کن تا تورا همانند خودم بکنم، چنانچه به هر چیزی بگویم باش واو می شود تو نیز به هر چیزی بگویی باش وآن می شود). این نوع عبادت همان عبادتی است که پیامبر گرامی ما(ص ) وائمه اهل بیت(ع) انجام می دادند وما باید به آنها اقتدا کرده ودر تمامی مراحل زندگی خود پیرو راه آنها باشیم، وبا توجه به اینکه ما بر درهای ماه رمضان ایستاده ایم به سمت پروردگار خویش از گناهان گذشته توبه می نماییم وبا دلی پاک به این ماه مبارک وارد می شوم تا بتوانیم بهترین نوع عبادت را در درگاه خداوند داشته باشیم واز فرصتی که خداوند به ما داده است به نحو احسن استفاده نماییم همانگونه که امام علی (ع) فرموده است:" الْفُرْصَةُ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ، فَانْتَهِزُوا فُرَصَ الْخَیرِ"نهج البلاغه/حکمت20 (فرصت مى گذرد، چونان که ابرها مى گذرند. فرصتهاى نیکو را غنیمت شمرید) ان شاء الله تعالی .